Trong mạch nguồn văn học Việt Nam hiện đại, hình tượng con sông luôn gắn liền với những cảm thức tha thiết về quê hương, nơi lưu giữ những gì nguyên sơ, sâu lắng và không thể phai mờ trong tâm hồn mỗi người. Với Tế Hanh, nhà thơ xứ Quảng, con sông không chỉ là nơi ông đã sống, đã lớn lên, mà còn là cội nguồn tâm tưởng, là biểu tượng của ký ức, của tuổi thơ, của quê hương miền Nam thân yêu giữa lúc đất nước bị chia cắt. “Nhớ con sông quê hương” vì vậy không đơn thuần là một bài thơ trữ tình, mà là một khúc nguyện ca chan chứa tình yêu quê hương, chan chứa nỗi niềm khắc khoải, vừa riêng tư vừa cộng hưởng cùng thời đại. Bằng giọng thơ tha thiết và hình ảnh giàu biểu cảm, Tế Hanh đã biến con sông thành một linh hồn sống động, chảy xuyên suốt những tầng sâu ký ức và cảm xúc của con người. Hãy cùng cô Diệu Thu phân tích bài thơ này.
Mở đầu bài thơ, nhà thơ không tả sông theo kiểu miêu tả tĩnh, mà gọi tên nó bằng những cảm nhận mang tính tâm linh, như thể con sông ấy là một sinh thể có linh hồn, có thể cảm, biết lưu giữ và gợi nhắc:
Quê hương tôi có con sông xanh biếc
Nước gương trong soi tóc những hàng tre
Tâm hồn tôi là một buổi trưa hè
Toả nắng xuống lòng sông lấp loáng
Hình ảnh con sông hiện lên trong sáng, dịu dàng, đầy chất thơ, với mặt nước “gương trong” in bóng tre xanh, một không gian đặc trưng của làng quê Việt. Nhưng điều đáng nói là, trong mạch thơ của Tế Hanh, thiên nhiên không tách rời khỏi con người. Cái buổi trưa hè tỏa nắng ấy chính là hình ảnh hóa của tâm hồn nhà thơ, một tâm hồn rực rỡ, ấm áp, đầy sức sống và luôn hướng về nơi chôn nhau cắt rốn. Giữa dòng thời gian trôi chảy vô tình, thi sĩ tự hỏi:
Chẳng biết nước có giữ ngày, giữ tháng
Giữ bao nhiêu kỷ niệm giữa dòng trôi?
Câu hỏi ấy vừa mang vẻ bâng khuâng, vừa khắc khoải, bởi nhà thơ biết rõ rằng con người có thể quên, nhưng thiên nhiên thì không, thiên nhiên, ở đây là dòng sông, đã lưu giữ tất cả những gì thân thương nhất, gần gũi nhất, mà giờ đây chỉ còn có thể tìm lại trong hồi tưởng.
Hỡi con sông đã tắm cả đời tôi!
Tôi giữ mãi mối tình mới mẻ
Sông của quê hương, sông của tuổi trẻ
Sông của miền Nam nước Việt thân yêu
Với ba chữ “sông của…” lặp đi như một lời thầm thì gợi nhớ, nhà thơ định danh con sông bằng những tầng lớp tình cảm, từ gắn bó cá nhân, đến ký ức tuổi thơ, rồi mở rộng ra không gian đất nước. Con sông trở thành hiện thân của miền Nam yêu dấu, đang hiện diện sâu sắc trong trái tim người con xa xứ. Tình cảm ấy không tĩnh mà chảy, như chính dòng sông kia, như mạch cảm xúc trong thơ, như mối tình luôn mới mẻ dù đã “tắm cả đời”.
Và rồi, dòng hồi tưởng đưa nhà thơ trở về với tuổi thơ ngập tràn thanh âm và hình ảnh sống động:
Khi bờ tre ríu rít tiếng chim kêu
Khi mặt nước chập chờn con cá nhảy
Bạn bè tôi tụm năm tụm bảy
Bầy chim non bơi lội trên sông
Đó là thiên đường tuổi thơ mà ai cũng từng có, nơi tiếng chim, cá nhảy và bè bạn quây quần bên nhau tạo nên một thế giới không hề có khái niệm của sự chia ly hay chiến tranh. Thơ Tế Hanh không tả kỹ mà khơi gợi, để từng chi tiết nhỏ cũng có thể chạm đến miền ký ức của người đọc.
Tôi giơ tay ôm nước vào lòng
Sông mở nước ôm tôi vào dạ
Hai câu thơ có thể coi là trái tim cảm xúc của toàn bài. Một cái ôm từ đôi phía, người ôm sông, sông ôm người. Đó không chỉ là cử chỉ giàu hình ảnh mà còn là biểu hiện sâu sắc nhất của sự gắn bó toàn vẹn, vô điều kiện giữa con người với quê hương. Chính cái “ôm vào dạ” ấy là nền tảng để dòng sông ấy, quê hương ấy trở thành điểm tựa suốt đời cho thi sĩ, ngay cả khi trưởng thành, khi bạn bè mỗi người một ngả:
Tôi cầm súng xa nhà đi kháng chiến
Nhưng lòng tôi như mưa nguồn, gió biển
Vẫn trở về lưu luyến bên sông
Chiến tranh khiến con người phải rời xa quê nhà, nhưng không gì có thể rời xa được trong tâm tưởng. Lòng người lính “như mưa nguồn, gió biển”, rộng lớn, tự do nhưng vẫn có một nơi để trở về, một dòng sông để neo lại tâm hồn.
Để rồi trong những ngày tháng sống ở miền Bắc, Tế Hanh vẫn luôn hướng về phương Nam, nơi có dòng sông của ông, nơi có quê hương của ông:
Tôi hôm nay sống trong lòng miền Bắc
Sờ lên ngực nghe trái tim thầm nhắc
Hai tiếng thiêng liêng, hai tiếng “miền Nam”
Đây là những câu thơ đặc biệt, bởi chúng không còn miêu tả hình ảnh mà đi thẳng vào chiều sâu cảm xúc. “Sờ lên ngực” không chỉ là hành động vật lý, mà là cách nhà thơ cảm nhận sự tồn tại của tình yêu quê hương qua nhịp đập trái tim mình. Miền Nam giờ đây không còn là địa lý, mà là huyết mạch, là phần máu thịt thiêng liêng.
Tôi nhớ không nguôi ánh sáng màu vàng
Tôi quên sao được sắc trời xanh biếc
Tôi nhớ cả những người không quen biết…
Nỗi nhớ của nhà thơ không chỉ dành cho những điều cụ thể mà còn hướng tới những người vô danh, những người đồng bào cùng một dải đất. Đó là thứ tình cảm lớn lao, vượt lên trên cá nhân để hòa vào tình yêu quê hương, yêu dân tộc. Tình cảm ấy, cũng như con sông quê hương, chảy tràn trong tâm tưởng:
Quê hương ơi! lòng tôi cũng như sông
Tình Bắc Nam chung chảy một dòng
Không gành thác nào ngăn cản được
Đây chính là cao trào của cảm xúc và tư tưởng bài thơ. Dòng sông bây giờ không còn là con sông cụ thể nữa, mà trở thành biểu tượng cho dòng chảy đại đoàn kết, cho niềm tin thống nhất đất nước, cho sự thủy chung của một tấm lòng. Chính vì thế, khát vọng trở về không chỉ là trở về với quê hương cá nhân, mà là khát vọng của cả một dân tộc:
Tôi sẽ lại nơi tôi hằng mơ ước
Tôi sẽ về sông nước của quê hương
Tôi sẽ về sông nước của tình thương
Ba lần lặp lại “tôi sẽ về” như một lời thề, một niềm tin mãnh liệt, và cũng là một cái kết mở, mở ra một ngày đoàn tụ, một ngày dòng sông không còn chia cắt bởi chiến tuyến hay ký ức xa xôi, mà chảy trong hiện thực hoà bình.
Có thể nói, “Nhớ con sông quê hương” là một trong những thi phẩm sâu sắc và đẹp đẽ nhất của Tế Hanh, kết tinh giữa vẻ đẹp trữ tình truyền thống và chiều sâu cảm xúc hiện đại. Qua hình tượng con sông, nhà thơ không chỉ gợi về một miền ký ức cá nhân mà còn nâng tầm nó thành biểu tượng của quê hương, của đất nước, của tình yêu dân tộc mãnh liệt. Bài thơ vì thế không chỉ là tiếng lòng riêng tư mà còn là tiếng gọi chung của những người con xa quê trong một thời đại khắc nghiệt, một tiếng gọi thiết tha, bền bỉ, thủy chung và đầy hy vọng.
Cảm ơn các em đã dành thời gian đón đọc bài viết của cô Diệu Thu. Hi vọng rằng những kiến thức này sẽ giúp các em thêm yêu thích môn văn hơn. Nếu thấy bài viết ý nghĩa và hữu ích, đừng quên chia sẻ với bạn bè để mọi người cùng học hỏi và khám phá thêm những điều thú vị từ văn học nhé!
Trung tâm luyện thi văn cô Diệu Thu hiện có các lớp văn Online từ lớp 6 đến lớp 12, được giảng dạy bởi đội ngũ Tiến sĩ, Thạc sĩ và Giáo viên giỏi với nhiều năm kinh nghiệm. Phương pháp giảng dạy độc đáo bằng công thức sẽ giúp các em dễ dàng nắm vững kiến thức và yêu thích môn văn hơn. Rất mong được đồng hành cùng các em trên hành trình học tập và phát triển kỹ năng văn học!
Liên hệ: Cô giáo Lê Trần Diệu Thu – Thạc sĩ lý luận và Phương pháp giảng dạy Bộ môn Ngữ văn – 0973602995
#nguvan #vanhoc #hocvanbangcongthuc #cogiaodieuthu
Website: https://letrandieuthu.com/