Bà Huyện Thanh Quan là một trong những nữ thi sĩ hiếm hoi của nền văn học trung đại Việt Nam, nổi bật với phong cách thơ trang nhã, cổ điển, giàu chất suy tư và hoài niệm. Trong số những tác phẩm tiêu biểu của bà, “Qua Đèo Ngang” là bài thơ thể hiện rõ nhất nỗi cô đơn, lạc lõng của người lữ khách giữa chốn núi non hoang vu, đồng thời khắc họa nỗi nhớ nước, thương nhà sâu sắc. Với thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật chuẩn mực cùng nghệ thuật tả cảnh ngụ tình tinh tế, bài thơ không chỉ vẽ nên bức tranh thiên nhiên đèo Ngang hùng vĩ mà còn phản ánh tâm trạng cô quạnh, hoài niệm của tác giả. Hãy cùng cô Diệu Thu hiểu về bài thơ này.
“Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.”
Mở đầu bài thơ là hình ảnh tác giả đứng trước không gian rộng lớn của Đèo Ngang, vào thời điểm “bóng xế tà” – khoảnh khắc chiều tà, khi mặt trời dần khuất sau núi, ánh sáng nhạt dần, vạn vật chìm vào khoảng không tĩnh mịch. Thời gian này gợi lên cảm giác hiu quạnh, man mác buồn, đồng thời báo hiệu sự chuyển giao giữa ngày và đêm – thời điểm dễ khơi gợi nỗi niềm nhớ thương.
Bức tranh thiên nhiên được khắc họa bằng những hình ảnh đối lập nhưng hòa quyện: “cỏ cây chen đá, lá chen hoa”. Cách dùng động từ “chen” liên tiếp trong câu thơ không chỉ diễn tả sự đan cài tự nhiên của cây cỏ, đá, hoa mà còn thể hiện sức sống mãnh liệt của thiên nhiên nơi đây. Đèo Ngang hiện lên không hoang vu mà tràn đầy sự sống, nhưng chính sự xum xuê, chen chúc của cây cỏ ấy lại càng làm nổi bật cảm giác cô đơn của con người trước không gian rộng lớn.
“Lom khom dưới núi tiều vài chú
Lác đác bên sông chợ mấy nhà.”
Nếu hai câu đầu vẽ nên cảnh thiên nhiên thì hai câu thực lại khắc họa hình ảnh con người, nhưng sự xuất hiện ấy lại đầy thưa thớt và nhỏ bé. Những từ láy “lom khom” và “lác đác” gợi lên sự ít ỏi, đơn sơ của sự sống nơi đèo heo hút gió. “Tiều vài chú” – những người tiều phu (đốn củi) xuất hiện lặng lẽ trên núi, thấp thoáng dáng vẻ vất vả. “Chợ mấy nhà” – một hình ảnh gợi lên sự đơn sơ, không phải một khu chợ sầm uất mà chỉ là vài ba nếp nhà nhỏ bé nằm ven sông.
Tất cả những hình ảnh này càng tô đậm nỗi cô đơn của tác giả. Giữa cảnh thiên nhiên hùng vĩ, con người hiện lên bé nhỏ, mờ nhạt, giống như chính nhà thơ – một kẻ lữ khách đang đứng giữa không gian mênh mông mà chẳng tìm được sự đồng điệu.
“Nhớ nước đau lòng con quốc quốc
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia.”
Đây là hai câu thơ quan trọng nhất trong bài, thể hiện rõ nhất tâm trạng của tác giả. Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình được thể hiện tinh tế khi Bà Huyện Thanh Quan mượn tiếng chim để nói lên nỗi lòng của mình. Chim quốc và chim đa đa là những loài chim thường xuất hiện trong thơ ca trung đại, tiếng kêu của chúng được nhân hóa, mang ý nghĩa tượng trưng cho nỗi nhớ quê hương, đất nước.
“Nhớ nước đau lòng con quốc quốc” – âm thanh chim quốc vang lên giữa núi rừng khiến tác giả chạnh lòng nghĩ đến quê hương, đất nước. “Thương nhà mỏi miệng cái gia gia” – tiếng chim đa đa lại gợi lên nỗi nhớ nhà, nhớ mái ấm thân thương. Cặp câu này sử dụng phép đối chỉnh chu giữa “nhớ nước – thương nhà”, “đau lòng – mỏi miệng”, thể hiện nỗi buồn da diết, triền miên của nhà thơ. Đây không chỉ là tâm trạng của riêng tác giả mà còn là tiếng lòng chung của những bậc trí thức trung đại – những người luôn mang trong mình nỗi niềm ưu tư về thời cuộc.
“Dừng chân đứng lại: trời, non, nước
Một mảnh tình riêng, ta với ta.”
Khép lại bài thơ là hình ảnh tác giả đứng lặng giữa không gian bao la, với trời cao, núi non, sông nước trập trùng. Thế nhưng, giữa cảnh sắc rộng lớn ấy, con người lại hiện lên lẻ loi đến tột cùng. “Một mảnh tình riêng” – nỗi lòng riêng tư ấy chẳng ai thấu hiểu, chỉ có chính tác giả đối diện với chính mình: “ta với ta”.
Câu thơ thể hiện sự cô độc sâu sắc. Con người dù đứng giữa thiên nhiên rộng lớn nhưng vẫn không tìm thấy sự sẻ chia, đồng cảm. Đó là nỗi cô đơn của một con người xa quê, lạc lõng giữa chốn hoang sơ, cũng là tâm trạng chung của những người trí thức trong xã hội phong kiến khi thời thế đổi thay, bản thân chẳng biết chia sẻ cùng ai.
Bằng bút pháp tả cảnh ngụ tình đặc sắc, Bà Huyện Thanh Quan đã vẽ nên bức tranh đèo Ngang với sự hòa quyện giữa thiên nhiên và tâm trạng con người. Nghệ thuật đối, sử dụng từ láy, hình ảnh giàu sức gợi cùng giọng điệu trang nhã, trầm buồn đã làm nổi bật nỗi cô đơn, hoài niệm của tác giả.
Bài thơ không chỉ dừng lại ở việc miêu tả cảnh sắc mà còn gửi gắm tâm trạng của một con người tha hương, nhớ nước thương nhà, đồng thời phản ánh nỗi buồn chung của những bậc trí thức trước thời cuộc đổi thay. “Qua Đèo Ngang” là minh chứng cho tài năng và phong cách thơ độc đáo của Bà Huyện Thanh Quan, để lại dấu ấn sâu sắc trong nền văn học trung đại Việt Nam.
“Qua Đèo Ngang” là một bài thơ ngắn nhưng hàm chứa ý nghĩa sâu sắc. Bằng bút pháp tài tình, Bà Huyện Thanh Quan đã khắc họa thành công bức tranh thiên nhiên hoang sơ mà trầm mặc, đồng thời thể hiện tâm trạng cô đơn, hoài niệm của một kẻ lữ hành. Bài thơ không chỉ chạm đến nỗi lòng của những con người tha hương mà còn để lại dư âm sâu lắng trong lòng người đọc bao thế hệ.
Cảm ơn các em đã dành thời gian đón đọc bài viết của cô Diệu Thu. Hi vọng rằng những kiến thức này sẽ giúp các em thêm yêu thích môn văn hơn. Nếu thấy bài viết ý nghĩa và hữu ích, đừng quên chia sẻ với bạn bè để mọi người cùng học hỏi và khám phá thêm những điều thú vị từ văn học nhé!
Trung tâm luyện thi văn cô Diệu Thu hiện có các lớp văn Online từ lớp 6 đến lớp 12, được giảng dạy bởi đội ngũ Tiến sĩ, Thạc sĩ và Giáo viên giỏi với nhiều năm kinh nghiệm. Phương pháp giảng dạy độc đáo bằng công thức sẽ giúp các em dễ dàng nắm vững kiến thức và yêu thích môn văn hơn. Rất mong được đồng hành cùng các em trên hành trình học tập và phát triển kỹ năng văn học!
Liên hệ: Cô giáo Lê Trần Diệu Thu – Thạc sĩ lý luận và Phương pháp giảng dạy Bộ môn Ngữ văn – 0973602995
#nguvan #vanhoc #hocvanbangcongthuc #cogiaodieuthu
Website: https://letrandieuthu.com/