Nguyễn Duy là một trong những gương mặt tiêu biểu của thơ ca Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Mỹ và thời kỳ hậu chiến. Thơ ông giàu chất tự sự, mang âm hưởng dân gian và thường đi sâu vào những chiêm nghiệm về con người, thời gian và số phận. Trong đó, bài thơ “Đò Lèn” là một tác phẩm nổi bật, giàu cảm xúc, khắc họa hình ảnh người bà tảo tần, hiền hậu qua cái nhìn hồi tưởng, hối tiếc của một người cháu đã trưởng thành. Bài thơ là khúc trầm buồn của ký ức, là lời tự sự day dứt và cũng là tiếng chuông cảnh tỉnh về lòng biết ơn trong mỗi con người. Hãy cùng cô Diệu Thu phân tích bài thơ này.
Bài thơ “Đò Lèn” của Nguyễn Duy là một trong những tác phẩm xúc động và nổi bật về đề tài ký ức và lòng biết ơn. Qua hình ảnh người bà, bài thơ không chỉ khơi dậy những kỷ niệm tuổi thơ mà còn gợi lên nỗi tiếc nuối, ăn năn muộn màng của một người cháu từng vô tâm. Giọng thơ dung dị, chân thật, mang màu sắc tự sự, kết hợp hài hòa giữa hiện thực và tâm linh, đã tạo nên một bản thổn thức về tình thân, nơi mà hình bóng người bà trở thành biểu tượng của đức hy sinh lặng thầm và cao cả.
Mở đầu bài thơ là hình ảnh tuổi thơ của nhân vật trữ tình, gắn bó với vùng quê nghèo mà đầy ắp kỷ niệm:
“Thuở nhỏ tôi ra cống Na câu cá
níu váy bà đi chợ Bình Lâm
bắt chim sẻ ở vành tai tượng Phật
và đôi khi ăn trộm nhãn chùa Trần”
Những câu thơ đầy chất dân gian, đậm hồn quê, mở ra một thế giới tuổi thơ hồn nhiên, tinh nghịch nhưng bình dị. Hình ảnh cậu bé câu cá, theo bà đi chợ, bắt sẻ, ăn trộm nhãn, tất cả hiện lên một cách sống động và chân thực như những thước phim quay chậm về tuổi thơ. Điều đáng chú ý là nhân vật trữ tình không hề nhắc gì đến nỗi vất vả của bà trong những kỷ niệm ấy. Mọi sự hiện diện của bà chỉ là cái bóng dịu dàng bên cạnh, lặng lẽ mà không ai để tâm.
Không gian tiếp theo được mở rộng về phía tâm linh, với những địa danh linh thiêng:
“Thuở nhỏ tôi lên chơi đền Cây Thị
chân đất đi đêm xem lễ đền Sòng
mùi huệ trắng quyện khói trầm thơm lắm
điệu hát văn lảo đảo bóng cô đồng”
Tuổi thơ của nhân vật không chỉ gắn với đồng ruộng, chợ quê mà còn gắn với tín ngưỡng dân gian, một không gian đậm chất văn hóa truyền thống. Những hình ảnh “mùi huệ trắng”, “khói trầm”, “hát văn”, “cô đồng” tạo nên không khí huyền ảo, thiêng liêng. Đứa trẻ ngây thơ khi ấy say mê những điều linh thiêng, tưởng rằng thế giới thần Phật là tất cả. Nhưng cậu bé ấy lại không nhận ra điều thiêng liêng nhất đang hiện diện gần mình, chính là người bà tảo tần.
Điều ấy chỉ được nhận ra khi nhân vật đã trưởng thành. Đến lúc ấy, người cháu mới nhìn lại quá khứ và thốt lên đầy ăn năn:
“Tôi đâu biết bà tôi cơ cực thế
bà mò cua xúc tép ở đồng Quan
bà đi gánh chè xanh Ba Trại
Quán Cháo, Đồng Giao thập thững những đêm hàn”
Chỉ với một câu “Tôi đâu biết”, nhà thơ như tự chất vấn chính mình, tại sao khi còn nhỏ, mình chỉ mải chơi, mải mê với thế giới tín ngưỡng xa vời mà không hề để ý đến những nhọc nhằn của bà? Những động từ “mò cua”, “xúc tép”, “gánh chè” cùng các địa danh thực tế như “đồng Quan”, “Đồng Giao” gợi lên hình ảnh một người bà lam lũ, lặng lẽ kiếm sống giữa những đêm lạnh giá. Sự đối lập giữa không gian linh thiêng trước đó và thực tế nhọc nhằn ở đây tạo nên chiều sâu xúc cảm. Phật, Thánh từng khiến cậu bé mê mẩn, còn người bà thì bị lãng quên.
Cái nhìn triết lý hơn về quá khứ và hiện tại được thể hiện trong hai câu thơ sâu sắc:
“Tôi trong suốt giữa hai bờ hư – thực
giữa bà tôi và tiên Phật, thánh thần”
Cậu bé ngày xưa là một linh hồn trong suốt, trong sáng nhưng vô tâm. Sống giữa hai thế giới, nhưng cậu không thấy được đâu mới là điều đáng trân trọng. Cái “trong suốt” ấy là sự mờ nhạt trong nhận thức, là khoảng cách giữa tình cảm và lòng thờ phụng.
Chiến tranh xuất hiện đột ngột như một cú sốc, cuốn phăng tất cả những điều thiêng liêng, cả những mái chùa, đền thờ và cả nhà của bà:
“Bom Mỹ dội, nhà bà tôi bay mất
đền Sòng bay, bay tuốt cả chùa chiền
thánh với Phật rủ nhau đi đâu hết
bà tôi đi bán trứng ở ga Lèn”
Giọng thơ chuyển sang sắc lạnh, hiện thực và chua xót. Phật Thánh, những điều từng được tôn kính, giờ tan biến theo bom đạn. Chỉ còn bà, người từng bị bỏ quên, vẫn tồn tại, vẫn gồng mình “bán trứng ở ga Lèn” để sống. Câu thơ cuối nhẹ nhàng mà ám ảnh. Hình ảnh người bà gầy gò ngồi bán trứng giữa chiến tranh như một tấm huy chương lặng thầm cho sự kiên cường của phụ nữ Việt Nam.
Nhưng cũng như quy luật khắc nghiệt của thời gian, khi người cháu “đi lính, lâu không về quê ngoại”, thì điều quý giá nhất đã không còn:
“khi tôi biết thương bà thì đã muộn
bà chỉ còn là một nấm cỏ thôi!”
Hai câu thơ kết là tiếng nấc nghẹn ngào, là nỗi hối hận đến xót xa. Khi ta nhận ra tình thương thì người để thương đã mất. “Nấm cỏ” là hình ảnh bình dị nhưng đau đớn, gợi nấm mộ, gợi sự yên nghỉ cuối cùng, quá đỗi im lặng và xa vời. Bài thơ kết thúc không phải bằng nước mắt, mà bằng một sự lặng thinh rất sâu, như một lời cảnh tỉnh.
“Đò Lèn” không phải là một câu chuyện riêng. Đó là hồi chuông đánh thức trong mỗi chúng ta, những con người đôi khi quá vô tâm với người thân yêu. Nguyễn Duy đã dùng chất liệu đời thật, ngôn ngữ mộc mạc, hình ảnh gần gũi để dựng nên một bài thơ vừa nhẹ nhàng vừa nhức nhối. Trong hình ảnh người bà, ta thấy bóng dáng biết bao người phụ nữ Việt Nam từng tảo tần nuôi con, nuôi cháu, hy sinh cả đời mà chẳng bao giờ đòi hỏi được đáp đền. Và khi chúng ta biết ơn họ, thì có khi chỉ còn lại một nấm cỏ xanh.
Cảm ơn các em đã dành thời gian đón đọc bài viết của cô Diệu Thu. Hi vọng rằng những kiến thức này sẽ giúp các em thêm yêu thích môn văn hơn. Nếu thấy bài viết ý nghĩa và hữu ích, đừng quên chia sẻ với bạn bè để mọi người cùng học hỏi và khám phá thêm những điều thú vị từ văn học nhé!
Trung tâm luyện thi văn cô Diệu Thu hiện có các lớp văn Online từ lớp 6 đến lớp 12, được giảng dạy bởi đội ngũ Tiến sĩ, Thạc sĩ và Giáo viên giỏi với nhiều năm kinh nghiệm. Phương pháp giảng dạy độc đáo bằng công thức sẽ giúp các em dễ dàng nắm vững kiến thức và yêu thích môn văn hơn. Rất mong được đồng hành cùng các em trên hành trình học tập và phát triển kỹ năng văn học!
Liên hệ: Cô giáo Lê Trần Diệu Thu – Thạc sĩ lý luận và Phương pháp giảng dạy Bộ môn Ngữ văn – 0973602995
#nguvan #vanhoc #hocvanbangcongthuc #cogiaodieuthu
Website: https://letrandieuthu.com/