Mỗi miền đất đều có một linh hồn. Và linh hồn ấy, đôi khi được người thi sĩ giữ gìn bằng chính những câu thơ ứa máu từ trái tim. Trong khói lửa chiến tranh, khi quê hương Kinh Bắc chìm trong tàn phá, nhà thơ Hoàng Cầm đã viết nên “Bên kia sông Đuống” như một bản trường ca bi thương và tha thiết. Đó không chỉ là lời kể về một vùng đất từng rất đẹp, mà là tiếng khóc đau đớn cho quê hương bị giày xéo, là tiếng gọi thức tỉnh lòng yêu nước, và cũng là một niềm tin mạnh mẽ vào sự hồi sinh. Đọc “Bên kia sông Đuống”, người ta không chỉ thấy chiến tranh, mà thấy được tình yêu, ký ức và khát vọng trỗi dậy từ nơi sâu thẳm nhất của hồn người. Hãy cùng cô Diệu Thu tìm hiểu bài thơ này.
Bài thơ mở đầu bằng một lời gọi dịu dàng, trầm lắng mà đậm chất yêu thương:
Em ơi, buồn làm chi,
Anh đưa em về sông Đuống,
Ngày xưa cát trắng phẳng lì…
Chỉ một lời “Em ơi”, ta đã thấy được cái chất mềm mại, tha thiết của một tình cảm sâu nặng dành cho quê hương. “Em” ở đây không chỉ là người con gái cụ thể, mà còn là hình ảnh biểu tượng cho quê nhà, cho Kinh Bắc – một miền đất gắn với ký ức tuổi thơ, với văn hóa truyền thống, với yên bình ngày cũ. Dòng sông Đuống hiện lên như một chứng nhân lịch sử, từng “lấp lánh” dưới nắng, nay “nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ”, như in bóng tất cả những đổi thay khốc liệt của thời cuộc. Nhà thơ đứng bên này sông, mà lòng như rơi rụng khi nghĩ đến bên kia – nơi “xanh xanh bãi mía bờ dâu, ngô khoai biêng biếc”, nơi từng yên vui, trù phú, giờ đây chỉ còn lại trong hoài niệm, trong “xót xa như rụng bàn tay”.
Bên kia sông ấy là quê hương thân yêu – nơi có “lúa nếp thơm nồng”, nơi từng sáng rực văn hóa dân gian trong tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong, màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp. Thế nhưng, cuộc xâm lăng dữ dội của giặc ngoại xâm đã biến tất cả thành tro tàn: “ruộng ta khô, nhà ta cháy”, “lưỡi dài lê sắc máu”, “mẹ con đàn lợn âm dương chia lìa trăm ngả”. Hình ảnh “đám cưới chuột đang tưng bừng rộn rã, bây giờ tan tác về đâu?” không chỉ là sự phá nát một bức tranh dân gian, mà là sự tan hoang của cả một nền văn hóa truyền thống, một đời sống dân dã, ngàn đời bền vững.
Nỗi đau không chỉ nằm ở những cảnh tượng vật chất bị tàn phá, mà còn ở sự ly tán của con người. Từng câu hỏi đầy da diết được lặp lại: “Bây giờ đi đâu, về đâu?”, “Có nhớ từng khuôn mặt búp sen?”, “Cười như mùa thu toả nắng…” Những câu hỏi ấy không cần đáp, bởi chính sự không trả lời đã khắc sâu hơn nỗi mất mát không thể nguôi. Những người dân quê hiền lành, chất phác – các cô hàng xén răng đen, những người thợ nhuộm, thợ dệt – tất cả như bị bứng rễ khỏi quê hương, khỏi đời sống vốn chan hòa và bình dị.
Hình ảnh người mẹ già gánh hàng rong giữa phiên chợ nghèo càng tô đậm thêm màu sắc u tối của hiện thực. Mẹ chỉ có “dăm miếng cau khô, mấy lọ phẩm hồng”, gánh hàng nghèo nàn mà bị giặc khua giày đinh đạp gãy, “xì xồ cướp bóc”. Máu đổ, người chạy, mẹ già lại lặng lẽ ra về, “đường trơn mưa lạnh mái đầu bạc phơ”. Cái dáng hình còm cõi ấy, cái bước chân “cao thấp trên bờ tre hun hút” ấy, mang theo cả số phận của một dân tộc.
Nhưng trong chính nơi tối tăm nhất, ánh sáng lại bắt đầu ló rạng. Nhà thơ không tuyệt vọng, mà viết nên những câu thơ bừng khí thế chiến đấu:
Ta mài lưỡi cuốc,
Ta uốn lưỡi liềm,
Ta vót gậy nhọn,
Ta rũa mác dài…
Sự trỗi dậy ấy không ồn ào, mà âm thầm, như đom đóm trong đêm, như tiếng “báo tin khủng khiếp cho giặc kinh hoàng”. Từ đau thương mà hóa thành hành động, từ nước mắt mà dựng nên thành lũy. Người dân vùng Kinh Bắc giờ không chỉ là nạn nhân, mà là người chiến sĩ. Họ “xuất kích”, khiến “giặc phát điên”, khiến “dao loé giữa chợ, gậy lùa cuối thôn”. Những câu thơ dồn dập như tiếng trống trận, làm sống lại khí thế của cả một vùng đang đứng lên:
Tiếng bà ru cháu xế trưa,
Chang chang nắng hạ võng đưa rầu rầu,
À ơi, cha con chết trận từ lâu,
Con càng khôn lớn càng sâu mối thù…
Lời ru không còn chỉ là tiếng ru ngủ mà trở thành lời nhắc nhớ, lời truyền thừa, lời tuyên thệ. Trẻ con cũng phải “chui gầm giường tránh đạn”, cũng “ú ớ cơn mê” trong tiếng súng, nhưng vẫn ươm trong mình những mầm căm thù, những khát vọng trả thù sâu sắc như dòng sông quê hương cuồn cuộn.
Khép lại bài thơ, Hoàng Cầm đưa người đọc về lại với hình ảnh mở đầu: sông Đuống. Nhưng dòng sông giờ không còn là chứng nhân câm lặng, mà đã trở thành dòng sông của sức sống, của chiến thắng. Dòng sông ấy “cuồn cuộn trôi”, cuốn theo “bao nhiêu đồn giặc”, “bao nhiêu nước mắt, bao nhiêu bóng tối”. Dòng sông ấy chở theo cả hy vọng, cả khát vọng sống, khát vọng đoàn tụ:
Bao giờ về bên kia sông Đuống,
Anh lại tìm em,
Em mặc yếm thắm,
Em thắt lụa hồng,
Em đi trẩy hội non sông,
Cười mê ánh sáng muôn lòng xuân xanh.
Đó là giấc mơ đẹp nhất, là khát vọng giản dị nhưng sâu thẳm của người Việt – được sống thanh bình, được cười, được yêu, được trở lại với yếm thắm, lụa hồng, hội hè và ánh sáng. Tình yêu quê hương trong bài thơ không ồn ào, nhưng da diết đến tận cùng, và chính nó đã chắp cánh cho thơ Hoàng Cầm bay qua mọi thời đại.
“Bên kia sông Đuống” không chỉ là một bài thơ, mà là một tượng đài thi ca cho lòng yêu nước, cho hồn quê dân tộc. Nó để lại trong lòng người đọc một cảm xúc trào dâng: đau đớn, nhớ nhung, rồi dũng cảm và hy vọng. Từ một dòng sông quê hương, nhà thơ đã mở ra cả một vũ trụ tâm hồn – nơi quá khứ, hiện tại và tương lai giao hòa trong tiếng gọi của tình yêu non nước.
Cảm ơn các em đã dành thời gian đón đọc bài viết của cô Diệu Thu. Hi vọng rằng những kiến thức này sẽ giúp các em thêm yêu thích môn văn hơn. Nếu thấy bài viết ý nghĩa và hữu ích, đừng quên chia sẻ với bạn bè để mọi người cùng học hỏi và khám phá thêm những điều thú vị từ văn học nhé!
Trung tâm luyện thi văn cô Diệu Thu hiện có các lớp văn Online từ lớp 6 đến lớp 12, được giảng dạy bởi đội ngũ Tiến sĩ, Thạc sĩ và Giáo viên giỏi với nhiều năm kinh nghiệm. Phương pháp giảng dạy độc đáo bằng công thức sẽ giúp các em dễ dàng nắm vững kiến thức và yêu thích môn văn hơn. Rất mong được đồng hành cùng các em trên hành trình học tập và phát triển kỹ năng văn học!
Liên hệ: Cô giáo Lê Trần Diệu Thu – Thạc sĩ lý luận và Phương pháp giảng dạy Bộ môn Ngữ văn – 0973602995
#nguvan #vanhoc #hocvanbangcongthuc #cogiaodieuthu
Website: https://letrandieuthu.com/