Nguyễn Công Trứ là một con người đặc biệt trong lịch sử văn học Việt Nam. Ông vừa là một bậc danh thần tài ba, vừa là một nhà thơ với phong cách ngông nghênh, phóng khoáng và đầy cá tính. Trong suốt cuộc đời làm quan, Nguyễn Công Trứ luôn tự hào về tài năng và công lao của mình, nhưng ông cũng chưa bao giờ để mình bị trói buộc bởi khuôn phép hay những quy chuẩn xã hội cứng nhắc. “Bài ca ngất ngưởng” là một tác phẩm thể hiện rõ nhất phong cách và lối sống đặc biệt ấy. Bài thơ không chỉ là lời tự thuật của Nguyễn Công Trứ về cuộc đời mình mà còn là một tuyên ngôn sống mạnh mẽ, thể hiện quan niệm của ông về công danh, cuộc đời và cách sống của bậc tài tử. Hãy cùng cô Diệu Thu phân tích bài thơ này.
Mở đầu bài thơ, Nguyễn Công Trứ đã khẳng định vai trò của mình trong xã hội, thể hiện quan niệm coi công danh như một phần tất yếu của đời người:
“Vũ trụ nội mạc phi phận sự,
Ông Hi Văn tài bộ đã vào lồng.”
Ông cho rằng trên đời không có việc gì nằm ngoài trách nhiệm của mình, đồng thời tự nhận bản thân là người có tài, nhưng cái tài ấy lại bị “vào lồng” – tức là bị bó buộc trong chốn quan trường. Cách ví von này vừa thể hiện niềm kiêu hãnh về tài năng, vừa bộc lộ tâm thế của một con người luôn ý thức rõ về sự ràng buộc của công danh đối với tự do cá nhân. Tuy nhiên, dù ở trong “lồng”, Nguyễn Công Trứ vẫn sống theo cách riêng, không bị hòa lẫn với những quan niệm thông thường của xã hội.
Suốt cuộc đời làm quan, Nguyễn Công Trứ đã đảm nhận nhiều chức vụ quan trọng và lập nhiều công lớn:
“Khi thủ khoa, khi tham tán, khi tổng đốc Đông,
Gồm thao lược đã nên tay kiếm cung.”
Ông nhắc đến những vị trí mà mình đã kinh qua với niềm tự hào. Từ thủ khoa – học vị cao nhất thời bấy giờ, đến tham tán, tổng đốc Đông, mỗi chức danh đều gắn liền với tài năng và sự đóng góp của ông đối với đất nước. Nguyễn Công Trứ không chỉ là một người giỏi văn chương mà còn là một vị quan thao lược, từng tham gia dẹp loạn, giúp dân khai hoang, phát triển kinh tế. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là dù đạt đến đỉnh cao của công danh, ông vẫn giữ phong thái tự do, coi danh lợi chỉ là một phần của cuộc sống chứ không phải mục đích cuối cùng.
Sau khi từ quan, Nguyễn Công Trứ không về ở ẩn theo kiểu ẩn sĩ như nhiều người cùng thời mà chọn một lối sống ung dung, tự tại, mang đậm phong cách cá nhân:
“Đô môn giải tổ chi niên,
Đạc ngựa bò vàng đeo ngất ngưởng.”
Ông rời chốn quan trường, nhưng không sống lặng lẽ, khiêm nhường mà vẫn xuất hiện với phong cách “ngất ngưởng” – cưỡi bò vàng, một hình ảnh khác biệt hoàn toàn so với những cựu quan chức trang nghiêm, đạo mạo. Sự ngất ngưởng ở đây không chỉ là cách thể hiện bên ngoài mà còn là tư tưởng sống: không cần hòa vào đám đông, không cần tuân theo những chuẩn mực gò bó, mà sống theo ý mình, nhưng vẫn không rời xa cuộc đời.
Không chỉ phá vỡ quy chuẩn trong cách hành xử, Nguyễn Công Trứ còn thể hiện sự phóng khoáng trong quan niệm sống:
“Gót tiên theo đủng đỉnh một đôi dì,
Bụt cũng nực cười ông ngất ngưởng.”
Hình ảnh “gót tiên” gợi lên phong cách sống gần gũi với những thú vui trần tục, trong khi đó “bụt cũng nực cười” thể hiện sự hóm hỉnh, thách thức những quan niệm đạo đức khắt khe của Nho giáo. Nguyễn Công Trứ không cố gắng trở thành một người mẫu mực theo lối truyền thống, mà ông chọn cách sống tự nhiên, tận hưởng cuộc đời theo cách của riêng mình.
Nhưng điều quan trọng nhất trong phong cách sống của Nguyễn Công Trứ không phải là sự ngông nghênh đơn thuần mà là một tâm thế tự do, siêu thoát:
“Được mất dương dương người thái thượng,
Khen chê phơi phới ngọn đông phong.”
Ông coi nhẹ chuyện hơn thua, khen chê của người đời, giữ tâm thế ung dung, thảnh thơi như bậc “thái thượng” – những người đã vượt lên trên vòng danh lợi. Ở đây, “ngất ngưởng” không còn đơn thuần là hành động khác biệt, mà đã trở thành một triết lý sống: tự tin vào bản thân, không bận tâm đến những định kiến xã hội, nhưng vẫn sống có ích, có cống hiến cho đời.
Bài thơ khép lại bằng một câu đầy ý vị:
“Chẳng Trái, Nhạc cũng vào phường Hàn, Phú,
Nghĩa vua tôi cho vẹn đạo sơ chung.”
Nguyễn Công Trứ tự ví mình với những danh tướng Trái Tuân, Nhạc Phi của Trung Quốc, nhưng vẫn nhấn mạnh rằng dù có ngất ngưởng, ông vẫn luôn giữ trọn đạo vua tôi. Điều này cho thấy ông không phải là một kẻ ngông cuồng chống đối mà là một con người có cá tính mạnh, nhưng vẫn trung thành với lý tưởng lớn.
“Bài ca ngất ngưởng” không chỉ là một bài thơ tự thuật mà còn là một tuyên ngôn sống của Nguyễn Công Trứ. Ông đã để lại cho đời một bài học về bản lĩnh: hãy dám khác biệt, dám ngất ngưởng, nhưng quan trọng nhất là phải có tài năng, có đóng góp cho đời, và sống sao cho không hổ thẹn với bản thân. Bài thơ với giọng điệu tự hào, hóm hỉnh nhưng đầy chiều sâu đã giúp Nguyễn Công Trứ trở thành một trong những nhân vật độc đáo nhất của văn học Việt Nam. Cho đến ngày nay, tinh thần “ngất ngưởng” ấy vẫn còn nguyên giá trị, như một lời nhắc nhở rằng con người chỉ thực sự tự do khi dám sống là chính mình.
Cảm ơn các em đã dành thời gian đón đọc bài viết của cô Diệu Thu. Hi vọng rằng những kiến thức này sẽ giúp các em thêm yêu thích môn văn hơn. Nếu thấy bài viết ý nghĩa và hữu ích, đừng quên chia sẻ với bạn bè để mọi người cùng học hỏi và khám phá thêm những điều thú vị từ văn học nhé!
Trung tâm luyện thi văn cô Diệu Thu hiện có các lớp văn Online từ lớp 6 đến lớp 12, được giảng dạy bởi đội ngũ Tiến sĩ, Thạc sĩ và Giáo viên giỏi với nhiều năm kinh nghiệm. Phương pháp giảng dạy độc đáo bằng công thức sẽ giúp các em dễ dàng nắm vững kiến thức và yêu thích môn văn hơn. Rất mong được đồng hành cùng các em trên hành trình học tập và phát triển kỹ năng văn học!
Liên hệ: Cô giáo Lê Trần Diệu Thu – Thạc sĩ lý luận và Phương pháp giảng dạy Bộ môn Ngữ văn – 0973602995
#nguvan #vanhoc #hocvanbangcongthuc #cogiaodieuthu
Website: https://letrandieuthu.com/